Rozpoznawanie hybryd mewy czarnogłowej i śmieszki

Wieloletnie badania związane z poznaniem zjawiska i skali hybrydyzacji mewy czarnogłowej Ichthyaetus melanocephalus ze śmieszką Chroicocephalus ridibundus były możliwe wyłącznie dzięki zaangażowaniu wielu polskich ornitologów obrączkujących mewy. W wyniku prac związanych z tym zagadnieniem wiemy, że corocznie w Polsce gniazduje do 14 par mieszańców oraz do 3 par międzygatunkowych utworzonych przez mewy czarnogłowe i śmieszki (więcej o obu gatunkach przeczytasz w zakładce Występowanie). Spośród wszystkich krajów zasiedlanych przez mewę czarnogłową, to właśnie w Polsce stwierdza się najwięcej lęgów złożonych z mieszańców w parze z innym gatunkiem. Na przestrzeni lat zaobrączkowano 13 piskląt będących potomstwem mewy czarnogłowej i śmieszki oraz mieszańców i śmieszki. Po latach 3 osobniki schwytano ponownie jako dorosłe ptaki na lęgowiskach. Różnice w wyglądzie mieszańców oraz pokaźna baza zawierająca dokumentację fotograficzną różnych osobników umożliwiła poznanie wyglądu mieszańców w I pokoleniu (rodzice to mewa czarnogłowa i śmieszka) i w II pokoleniu (rodzice to mieszaniec oraz „czysta” śmieszka lub „czysta” mewa czarnogłowa).

W poniższym tekście przedstawimy typowe cechy, dzięki którym możliwe jest poprawne oznaczenie mieszańców, omówimy ich zmienność fenotypową i opiszemy, jak uniknąć odróżnić je od mewy czarnogłowej w 3 roku życia (3cy).

Opis fenotypu dorosłych mieszańców w szatach godowych

Mieszaniec w I pokoleniu (F1)

Mieszańcem w I pokoleniu uznanym za „wzorzec” ubarwienia jest ptak wykluty i zaobrączkowany w 2007 roku na Zb. Przykona (fot. 1, 2, 3), który był potomstwem mewy czarnogłowej (samiec) i śmieszki (samica). Warto wspomnieć, że drugie pisklę z tego lęgu charakteryzowało się odmiennym wyglądem odbiegającym od innych dotychczas stwierdzonych mieszańców.

Stojący mieszaniec ubarwieniem bardziej przypomina mewę czarnogłową w 3cy niż dorosłą śmieszkę. Ptaka od śmieszki odróżnia czarny kaptur, mocniejszy, szkarłatny dziób oraz dwa bardzo szerokie półksiężyce oczne. Szkarłatna obrączka powiekowa jest bardzo wyraźna. Czerń na lotkach pierwszorzędowych złożonego skrzydła (u stojącego lub siedzącego ptaka) ograniczona jest wyłącznie do prążków, które posiadają zmienny kształt, a szczyty tych lotek są białe. W efekcie czerń i biel na lotkach zajmują podobną powierzchnię (lub przeważa biel). Na lotce P10(widocznej tylko przy odpowiednim ułożeniu skrzydeł), czerń nie występuje w ogóle lub jest na tyle mała, że pozostaje widoczna tylko u mewy trzymanej w ręku. Na P9 czerń zredukowana jest do bardzo wąskiego paska – na pozostałych lotkach czarne paski przybierają podobną szerokość.

Charakterystyczna dla mieszańca w pozycji stojącej lub siedzącej jest także długa projekcja lotek pierwszorzędowych – widać ich od 4 do 6, natomiast u mewy czarnogłowej w 3cy widoczne są tylko 3 lotki. Dodatkowo pióra lotek mieszańca są węższe i mają bardziej zaostrzone szczyty w porównaniu do szerszych i zaokrąglonych u mewy czarnogłowej.     

W locie ubarwienie głowy skontrastowane: czarny kaptur, szkarłatny dziób, który najczęściej jest dość masywny, wyraźne dwa półksiężyce oczne. Ubarwienie na lotkach przypomina to występujące u mewy czarnogłowej w 3cy. Zewnętrzne 2–3 lotki pierwszorzędowe na całej długości białe jak u śmieszki. Czerń występuje na 5 zewnętrznych lotkach pierwszorzędowych.  Zazwyczaj lotka P10 jest całkowicie biała. Jedynie u ptaków trzymanych w ręku widać pozostałości czerni w postaci kreski wzdłuż chorągiewki. Na lotce P9 u większości ptaków prążek jest zredukowany i najczęściej zajmuje połowę pióra. W przypadku osobników z wyraźniejszym prążkiem po obydwu stronach stosiny zwykle jest on nieregularny, przerwany, zanikający. Na pozostałych lotkach prążki są wyraźne, szerokie, choć niekiedy mają nieregularny kształt. Zajmują podobną powierzchnię jak biel znajdującą się na końcu piór. Prążki na lotkach niektórych mew są mocno zredukowane i ograniczone tylko do wewnętrznej chorągiewki.

Fot. 1. Mieszaniec F1. Kaptur czarny, dziób szkarłatny niezbyt mocny. Wyraźne dwa półksiężyce oczne. Czerń na 5 zewnętrznych lotkach pierwszorzędowych, ale bez P10. Na P9 prążek wąski, nieregularny. Czerń na pozostałych lotkach w postaci prążków. Wyraźne białe szczyty lotek pierwszorzędowych. Zewnętrzne lotki pierwszorzędowe białe, jak u śmieszki. (fot. Tomasz Iciek)

Fot. 2. Mieszaniec F1. Osobnik z fot. 1. W porównaniu do śmieszki kaptur jest ciemniejszy i zachodzi dalej na kark. Dwa białe półksiężyce oczne wyraźnie rozdzielone za okiem. Dziób wyraźnie kontrastuje z kapturem. (fot. Tomasz Iciek)

Fot. 3. Mieszaniec F1. Osobnik z fot. 1 i 2. Czarny kaptur zachodzi daleko na kark, choć zasięg uzależniony jest od postawy ptaka. Szkarłatny dziób kontrastuje z kapturem, a półksiężyce oczne są szersze i przedzielone. Na lotkach złożonego skrzydła charakterystyczny wzór utworzony przez czarne prążki. Ilość czerni na lotkach przy złożonym skrzydle jest podobna do ilości bieli. Zewnętrzna krawędź lotek jasna jak u śmieszki. (fot. Tomasz Iciek)

Mieszaniec w II pokoleniu (F2)

Mieszańcem II pokolenia uznanym za „wzorzec” ubarwienia jest ptak zaobrączkowany jako pisklę z lęgu utworzonego przez mieszańca mewy czarnogłowej i śmieszki (I pokolenie, samic) oraz śmieszkę (samica) (fot. 4, 5, 6). Ptaka oznakowano w roku 2011 na Jez. Ryńskim.

Stojący mieszaniec ubarwieniem bardziej przypomina śmieszkę niż mewę czarnogłową w 3cy. Ptak wyróżnia się spośród śmieszek wyraźnie ciemniejszym kapturem oraz szkarłatnym dziobem. Kaptur zachodzi nieco dalej na kark niż u śmieszki. Typowe są także dwa szerokie, białe półksiężyce oczne wyraźnie przedzielone za okiem oraz szkarłatna obrączka powiekowa. Ubarwienie lotek na złożonym skrzydle bardzo podobne jak u śmieszki, jednak najczęściej z większą ilością bieli w postaci wyraźnych białych szczytów lotek pierwszorzędowych oraz z widoczną jasną zewnętrzną zatoką na P9. Na P10 znajduje się czarna końcówka ograniczona do wewnętrznej strony chorągiewki. Podobnie jak u mieszańca w F1, charakterystyczna jest także projekcja lotek wynosząca od 4 do 6 lotek pierwszorzędowych, a same lotki są węższe i bardziej zaostrzone na końcu.

W locie dalej widoczne kontrastowe ubarwienie na głowie: ciemniejszy kaptur niż u śmieszki, szkarłatny dziób, wyraźne dwa półksiężyce oczne. Ubarwienie skrzydeł bardziej zbliżone do śmieszki niż mewy czarnogłowej w 3cy, szczególnie z uwagi na dużą ilość czerni z wierzchu i od spodu dłoni. Zewnętrzne 2-3 lotki I rzędu białe. Czerń występuje na 6  lotkach pierwszorzędowych i zajmuje, w porównaniu do bieli, dużo większą powierzchnię – zwłaszcza na lotkach P8–P6. Na lotce P10 czerń występuje tylko na szczycie pióra i jest dosyć ograniczona. Na P9 czerń zajmuje mniejszą powierzchnię w stosunku do kolejnych, bardziej wewnętrznych lotek, które posiadają najszersze czarne prążki. Na lotce P5 czerń występuje na wewnętrznej chorągiewce. Charakterystyczne dla mieszańców F2 jest ubarwienie spodu lotek pierwszorzędowych. Generalnie, przypomina ono to u śmieszki, ale nie jest aż tak ciemne, co spowodowane jest ograniczoną ilością czerni, która występuje wyłącznie w postaci wąskich brzegów piór i stopniowo się rozlewa na nasadową część piór. W efekcie zewnętrzne lotki są bardziej prześwitujące niż u śmieszki.

Fot. 4. Mieszaniec F2. Ptak bardzo podobny do śmieszki. W tym ujęciu kaptur nie sprawia wrażenia ciemniejszego niż u śmieszki. Dziób słabo kontrastuje z kapturem, ale dwa półksiężyce oczne są wyraźne. Czerń występuje na 6 lotkach pierwszorzędowych. Czerń na szczycie P10 obejmuje połowę chorągiewki i jest to ważna cecha wskazująca na mieszańca. Na lotkach P9–P6 wyraźne czarne szczyty piór z niewielkimi lub bez białych końców. Czerń na P5 występuje tylko na wewnętrznej chorągiewce. Od spodu wewnętrzne krawędzie lotek czarne, rozmywają się w kierunku nasady piór. (fot. Piotr Zieliński)

Fot. 5. Mieszaniec F2. Osobnik z fot. 4. Na powyższym ujęciu ptak wygląda jak śmieszka. Cechami wskazującymi, że mewa może być mieszańcem są 2 półksiężyce oczne oraz wąskie czarne krawędzie P9–P6 widoczne od spodu. Ważną cechą jest także zredukowana czerń na szczycie P10 (fot. Piotr Zieliński).

Fot. 6. Mieszaniec F2. Osobnik z fot. 4 i 5. Ptak bardzo podobny do śmieszki, jednak kaptur jest wyraźnie ciemniejszy, zachodzi dalej na potylicę. Dziób kontrastuje z kapturem, ale niezbyt mocno. Dwa wyraźne półksiężyce oczne. Na złożonym skrzydle podobny rozkład czerni jak u śmieszki z wyraźniejszymi białymi końcami piór. Od spodu na P10 czerń na szczycie lotki zajmuje połowę chorągiewki, a u śmieszki obydwie. Projekcja obejmuje 4 lotki pierwszorzędowe. (fot. Piotr Zieliński)

Rozpoznawanie mieszańców w stadzie śmieszek

W tej części omówimy cechy pozwalające odróżnić mieszańce niezależnie od pokolenia. Niektóre z nich wykazują cechy pośrednie między charakterystycznymi dla danego pokolenia, opisanymi powyżej. Wygląd takich ptaków uniemożliwia jednoznaczne oznaczenie pokolenia, ale cechy są na tyle charakterystyczne, że bez wątpliwości można je oznaczyć jako mieszańca.

Wiosną, gdy dorosłe osobniki przepierzyły się już do szaty godowej, mieszaniec stojący w grupie śmieszek wyróżnia się cechami ubarwienia, które są przejaskrawione/wzmocnione. Najlepiej widoczny jest czarny lub czarniawy (z domieszką brązu) kaptur, którego zasięg uzależnia postawa ptaka. Niemniej, najczęściej zachodzi on daleko na potylicę/kark. Szkarłatny dziób wyraźnie kontrastuje z kapturem, podobnie jak dwa przedzielone za okiem półksiężyce, które tylko u nielicznych ptaków są połączone. Wzór na lotkach pierwszorzędowych przy złożonym skrzydle jest wyraźny, czarnobiały, co przypomina ten u mewy czarnogłowej w 3cy. Choć niekiedy może być też bardzo ciemny i przypominać ten u śmieszki.

Większość obserwowanych w Polsce mieszańców była większa od śmieszki, ale mniejsza od mewy czarnogłowej. Dzioby mieszańców były wyraźnie węższe ze słabszym podcięciem, a głowy mniejsze i bardziej zaokrąglone. Tułów z kolei był bardziej wydłużony. Najtrudniejsze do identyfikacji są mieszańce bardziej przypominające śmieszkę. Jednak i w tym przypadku wskazówką na początku obserwacji są cechy ubarwienia wyróżniające ptaka z grupy innych osobników. Może to być ciemniejszy kaptur, jaskrawiej ubarwiony dziób, wyraźne półksiężyce oczne lub nietypowy dla śmieszki układ czerni i bieli na złożonym skrzydle. W przypadku zasięgu czerni na złożonym skrzydle – występuje tu dość duża zmienność i niektóre mieszańce mogą w tej kwestii łudząco przypominać śmieszkę. Subtelne różnice widoczne są dopiero w locie. Projekcja lotek mieszańców obejmuje 4–6 piór i jest dłuższa niż projekcja u mewy czarnogłowej (3 lotki). Ponadto, lotki pierwszorzędowe mieszańców są węższe i mniej zaokrąglone na końcu niż lotki mewy czarnogłowej.

Ubarwienie lotek u ptaków obserwowanych w locie wykazuje większą zmienność. Najczęściej obserwowane są osobniki z małą ilością czerni przy szczytach lotek, które mają postać prążków, choć w niektórych przypadkach mogą być zredukowane. Takie osobniki posiadają zwykle 5 zewnętrznych lotek z czernią i ogólnie bardziej przypominają ubarwieniem na skrzydłach mewę czarnogłową w 3cy. Pozostałe mieszańce posiadają wyraźnie ciemniejsze lotki pierwszorzędowe, zbliżone ubarwieniem lotek śmieszki.

Podobnie jak w przypadku wielu gatunków mew, tak i tu ważna jest dokumentacja fotograficzna ptaków (szczególnie w locie).

Opracowanie: Piotr Zieliński (Stacja Ornitologiczna MiIZ PAN), Marcin Przymencki (OTOP)